LEILA SAUVAGE EN JACQUES BREJOUX Hoewel papier ons elke dag omringt, is de traditionele papierproductie in Europa een vrijwel verdwenen vaardigheid. Papiermolens werden musea, maar enkele, zoals de Schoolmeester, zetten de productie voort. Dit artikel brengt je naar een papierfabriek, in Frankrijk: de Moulin du Verger van papiermaker Jacques Bréjoux en boekbinder Nadine Dumain.
De Moulin du Verger, gebouwd in 1539, is een papierfabriek vlak bij de rivier de Charente, 4 km ten zuiden van Angoulême (FR). De Nederlander Dericq Janssen (ca. 1620- 1674) kocht de fabriek in 1635 en vestigde er een invloedrijke dynastie van papierhandelaren.
In het begin van de zeventiende eeuw kreeg de bloeiende markt voor gedrukte boeken en gravures te maken met een tekort aan papier. De Nederlandse papierhandelaren konden de vraag niet bijhouden en zochten extra bevoorradingsbronnen. De regio Angoulême bleek ideaal. Angoulême had een dicht netwerk van rivieren, een eeuwenlange papierproductiegeschiedenis en toegang tot hoogwaardige grondstoffen, namelijk water en lompen. Bovendien had zich in de regio een protestantse intellectuele elite gevestigd die al handeldreef met noordelijke landen. De regio Angoulême was via de rivier de Charente verbonden met de Atlantische kust en lag dus langs de scheepvaartroutes van de Nederlandse ‘wintervloot’, die in de winter naar het zuiden voer wanneer de Oostzee onbegaanbaar was. De Amsterdamse papierhandelaren kochten en moderniseerden ongeveer zestig papiermolens langs de rivier de Charente. Ze waren eigenaar van de molens, beheersten de papierproductie en organiseerden de scheepvaart, waardoor ze hun positie als de belangrijkste papierleveranciers van de Nederlandse drukkerij consolideerden. Dankzij deze investering werd de regio Angoulême in de zeventiende eeuw één van de belangrijkste papier producerende regio’s van Europa. Het papier dat deze Franse papierfabrieken produceerden droeg Nederlandse watermerken die de nationaliteit van hun eigenaars aangaven, een feit dat vaak wordt onderschat wanneer men de geografische herkomst van historisch papier probeert te achterhalen. De industrialisatie van de papierproductie vanaf de negentiende eeuw leidde tot de achteruitgang van de traditionele papierfabrieken. In de regio Angoulême blijft de Moulin du Verger de laatste actieve getuige van de ooit bloeiende Frans-Nederlandse papierindustrie.
Meer dan een voorbeeld van zeventiende- eeuws Nederlands erfgoed in Frankrijk, is de Moulin du Verger vandaag de dag nog steeds een kruispunt voor historische, culturele en economische uitwisselingen. Bréjoux recreëert al zo’n veertig jaar traditionele papierfabricageprocessen die na het industriële tijdperk in de vergetelheid raakten. In 2015 werd hij door de Franse regering erkend als meester-ambachtsman. Hij maakt historisch papier voor instellingen (Louvre, Prado Museum, Library of Congress in Washington, enz.) en particulieren en geeft les in papier in zijn fabriek. [Afb. 1]
Papier voor kunstenaars
De papiermakers produceren alleen voor een specifieke markt. Papier gemaakt in deze molen bestaat uit linnen en hennep lompen die in de loop van tientallen jaren zijn verzameld. De lompen worden hier gefermenteerd en omgezet in pulp met behulp van een stamper, die dateert uit de vroege ontwikkelingen van papier in de 12e eeuw in Europa. Met een moderner gereedschap, de Hollander of maalbak, is verwerking zonder gisting ook mogelijk. Vellen worden allemaal met de hand gevormd met behulp van een stijve papiermal en aan de lucht gedroogd op de droogkamer (Afb. 2 en 3] Uit deze eenvoudige en duurzame bron produceren papiermolenfabrikanten een grote verscheidenheid aan papier in verschillende kleuren en gramgewichten (van 10 tot 200 g/m2) en oppervlaktetexturen (bijv. gelijmd of niet, of gekalanderd). Naast kleine vellen papier voor de molenwinkel levert de papierfabriek aan restaurateurs, drukkers, uitgevers en kunstenaars. Dankzij flexibiliteit in de productie kan Bréjoux verschillende soorten papier voor behangdecoraties produceren, van historische reconstructies tot moderne ontwerpen. In 2021 reproduceerde hij behangpapier voor het Koninginnentheater in Versailles, op basis van een klein monster dat tijdens de conservering aan het licht kwam. Sinds 2012 werkt hij samen met behanghuis Antoinette Poisson (Parijs). De ‘Couronne’ afmetingen (36 x 46 cm) en het grams gewicht (90-100 g/m2) van de vellen die hij levert komen overeen met het traditionele formaat voor het drukken van domino- papier.
Papier voor restauratoren
Toen Bréjoux de papierfabriek in 1972 kocht, was deze omgebouwd tot een semi-industriële productielijn. Sindsdien werkt hij aan de reconstructie van proces- sen die slechts gedeeltelijk terug te vinden zijn in geschreven bronnen. De reconstructie van een stamper in 2006 was een mijlpaal in de productie van nauwkeurige reproducties van papier van voor 1800. De stamper is een belangrijk gereedschap in de handgemaakte papierindustrie: het maakt de verwerking van gefermenteerde lompen tot papierpulp mogelijk en dateert van vóór de Hollander.3 De werking van dergelijke historische gereedschappen en de kennis die in de molen is verzameld, zet aan tot onderzoekssamenwerkingen met restauratoren en heeft geresulteerd in de ontwikkeling van nieuwe conserveringsmaterialen. Historische perkamenten banden overleefden de overstroming van Florence veel beter dan leren banden. Het inspireerde boekrestaurator Christopher Clarkson (1938-2017) om in de molen met de productie van papieren omslagen voor conserveringsbanden te starten. Met gefermenteerde linnen en hennep lappen, die alleen in de stamper worden verwerkt, kon hij een sterk en toch flexibel boekomslagmateriaal produceren voor musea en archieven. Clarkson beschreef zijn ervaring als volgt: ‘Het nieuws over onze inspanningen bij de molen deed de ronde en de workshop werd in september 2008 herhaald. Tegen die tijd had Jacques een set stampers ontworpen en gebouwd, zodat er directe vergelijkingen konden worden gemaakt tussen pulp geproduceerd met de Hollander en pulp geproduceerd met de stampers.’
Papier voor onderzoekers en kunstenaars
Het onderzoeksproject Handmade Blue Paper, gestart in 2016, is een ander voorbeeld van de onderzoeksactiviteiten in de fabriek.5 Restauratoren, ververs, papiermakers, kunstenaars en kunsthistorici komen elk jaar samen in de molen om de processen voor het maken van blauw papier van voor 1800 te reconstrueren. [Afb. 4] Een van de resultaten van dit onderzoek is de commercialisering van een monsterboek van blauw papier met 22 blauwe papieren gemaakt van linnen en hennep lompen, indigo en wede.6 [Afb. 5] In dit geval gebruiken onderzoekers, restauratoren en wetenschappers de referentiepapieren om de materialiteit te onderzoeken van historisch papier dat gebruikt werd voor tekeningen, prenten en boeken. De vooruitgang in het begrijpen van de productie van traditioneel blauw papier heeft ook de papiermakers geïnformeerd, die blauw papier voor tekenaars in verschillende formaten kunnen produceren (36 x 46, 44 x 56 cm of groter). Dergelijke uitwisselingen tussen verschillende vakgebieden benadrukken het belang van overdracht van immateriële kennis. Papier maken is een van die ambachten die niet kunnen worden bestudeerd, het volgt het principe van mondelinge overlevering, van meester op leerling. Tegenwoordig zou men de betekenis ervan voor onze samenlevingen moeten onderzoeken. Papier kan niet bestaan zonder klanten, die bepalen welke eigenschappen een bepaald papier moet hebben (dit is compleet anders dan de industriële benadering). Aangezien traditioneel handgemaakt papier bijna is verdwenen in Europa, is het noodzakelijk om potentiële gebruikers (d.w.z. kunstenaars, restauratoren, onderzoekers) te onderwijzen en te informeren over de materialiteit en de mogelijkheden die dit papier biedt. Het doorgeven van een knowhow betekent ook het doorgeven van een bredere histori-sche, technische en culturele kennis, zowel voor vakmensen als de gewone gebruikers. In onze gedigitaliseerde samenleving is de relevantie van de materialiteit van papier voor onderzoek en artistieke praktijk overduidelijk. De papiermakers van de Moulin du Verger zijn belangrijke overbrengers van dit immateriële erfgoed, dat momenteel verloren dreigt te gaan, zowel in Europa als in Azië. Ambachtslieden moeten in alarmerend grote aantallen hun activiteit opgeven vanwege een gebrek aan financiële middelen en/of leerlingen. De kern van hun praktijk is echter zeer zinvol in de huidige context van een duurzamer gebruik van hulpbronnen en milieuoverwegingen.
Dit artikel verscheen eerder in kM #130 papier (p32-35). Altijd als eerste de nieuwste artikelen van kM lezen? Neem nu een abonnement!
Foto’s
1 Leerling leert hoe je een vel papier vormt.
2 Jacques Bréjoux aan het werk met de stamper.
3 Zicht op een deel van de droogkamer.
4 Verver Philippe Chazelle demonstreert een indigoproces voor het verven van blauw papier.
5 Detail van het blauw papieren monsterboek.