MARIANNE ROODENBURG Het duister, het geheimzinnige van zwart, heerste in donkere grotten, waar de eerste rituele tekeningen ontstonden. Ook in de middeleeuwen lijkt het duister zichtbaar in de zwarte duivel en werden zwart gevederde en behaarde dieren zoals kraaien, beren en katten als heidens gezien. Hoe duister is zwart?
Kun je zwart beschouwen als een kleur? Of is zwart het ontbreken van licht? Een zwart oppervlak absorbeert alle kleuren van het licht; het absorbeert de elektromagnetische straling die via verschillende golflengtes en fotonenpakketjes onze ogen en hersenen verleidt tot het waarnemen van kleuren. De hemel is blauw als gevolg van verstrooiing van de korte golven van zonlicht die op gasmoleculen in de atmosfeer terugkaatsten. Op achttien kilometer boven het aardoppervlak zijn er geen luchtmoleculen meer en leegte kan geen lichtgolven verspreiden; we zien een zwart heelal. De ondoorzichtigheid, de verstikkende duisternis, werd in de middeleeuwen in contrast gezien met de transparante kwaliteit van het licht; de immateriële geaardheid van God. In het boek Genesis schiep God het licht in de duisternis. Als wit licht tegenover duisternis staat, dan is zwart geen kleur. Of is zwart de kleur van het begin, nog eerder dan de kleuren in het licht? In 1617 publiceerde de veelzijdige wetenschapper Robert Fludd een boekdeel met daarin een synthese over de wereld en de kosmos, over de mens en het goddelijke. Eén pagina bevat een bijzondere prent: een rechthoekige figuur in matzwart met een witte rand, een bijna zwart vierkant. Aan alle vier de zijden staat vermeld: ‘En zo verder tot in het oneindige’. Het zwart van de kosmos vóór het ontstaan van de wereld, voordat God het licht schiep? Kazimir Malevitch schilderde zijn eerste Zwart Vierkant in 1913, later geëxposeerd op een iconische plek. Dit zou de eerste stap zijn van het pure schilderen. Niet langer een imitatie van een voorstelling van iets, maar verwijzend naar niets anders dan zichzelf. Kunst omwille van de kunst. Of was ook Zwart Vierkant van Malevich niet alleen een modernistische opvatting over de materialiteit van het kunstobject, maar net als bij Fludd een beeld van iets dat bestond vóór de schepping? Een eerste begin zonder het licht? Het schilderij Zwart Vierkant lijkt nauwelijks volledig zwart. Het is in matzwart opgezet met meerdere lagen verf, sterk verdund met terpentine of terpentijn, zodat de glans van de olieverf niet de boventoon zou voeren. De kunstenares Esther Tielemans maakt zwarte rechthoekige objecten. Zij giet over haar zwarte oppervlak een epoxylaag om de acrylverf juist glans te geven. Deze zwarte glanzende objecten weerspiegelen de kleuren en vormen in de omgeving op een nieuwe manier. Wat betekent rood wanneer weerspiegeld in zwart en hoe nemen wij het gespiegelde geel waar? Zij neemt ons niet mee naar het begin, maar naar een nieuw te bezichtigen wereld. Tielemans gebruikt een acrylverf, Malevich schilderde met olieverf. De ontwikkeling van de chemische industrie heeft sinds het begin van de negentiende eeuw een grote invloed op het materiaal van kunstenaars.
Zwarte pigmenten
Houtskool is een natuurlijk tijdloos zwart materiaal, gemaakt van langzaam gebrand hout, zonder toevoeging van zuurstof. De tekenstaafjes zijn gemaakt van verkoolde houtsoorten van bijvoorbeeld wijnstokken of wilgenhout, linde-en beukenhout. Tinten van zwart tot grijs zijn afhankelijk van de bewerkte houtsoort. Pigmenten geprepareerd uit verkoold organisch materiaal hebben een goede dekkracht. In de zeventiende eeuw werd gemalen houtskool gebruikt als olieverfpigment, terwijl wijngaard- en pittenzwart in waterverf werden toegepast. Dit nederig residu was ons eerste tekenwerktuig en heeft daarnaast talloze toepassingen gekend: als medicijn, om water te filteren, en gecombineerd met salpeter en zwavel als buskruit.
Roet, lampenzwart of zwartsel is een zeer zwart koolstofpigment, ook carbonblack genoemd. Roet is te vinden in oude schoorstenen en olielampen, door verbranding van hout, teer, hars of kaarsvet. Koolstof wordt afgezet op een koud oppervlak dat boven een olieachtige vlam hangt. In de fijnste vorm is het inkt, gemaakt door roet en andere pigmenten te mengen met huidenlijm, Arabische gom of een moderne binder. Door de fijne structuur kan het voor schilders de andere kleuren in hun werk aantasten. Een vettiger kwaliteit zwartsel maakte men door een hut te bouwen met dik zeildoek als dak. Daaronder legde men een vuur aan waarin vet werd verbrand. Het roet zette zich af op het doek en werd verzameld door er met stokken op te slaan. Zwartsel is een essentieel bestanddeel van Conté- en lithografisch krijt en nog steeds te koop sinds de uitvinding begin negentiende eeuw. De productie van lampenzwart is vervangen door het verbranden van acetyleengas in plaats van olie om een zuiverder koolstofzwart te creëren.
Beenderzwart of ivoorzwart is verkoold been en bevat twintig procent koolstof (carbon), naast calciumfosfaat en calciumcarbonaat. Beenderzwart, ondanks het geringe koolstofgehalte beschouwd als het zwartste pigment, werd vanaf de zestiende eeuw zowel in olieals in waterverf gebruikt. De pigmenten worden nu gemaakt door verbranding van slachtafval, van botten en tanden, met toevoeging van een koolstofgehalte.
IJzeroxidezwart werd oorspronkelijk vervaardigd door het roosteren van ijzer- en mangaanhoudende aarde bij temperaturen tussen de 800 en 1000 graden Celsius met een beperkte zuurstoftoevoer. Dit resulteerde in de vorming van magnetiet, dat vervolgens werd vermalen en gezuiverd om het zwarte pigment te verkrijgen; al toegepast rond 4000 v. Chr. in afbeeldingen op mediterrane keramiek. Synthetische oxidezwarte pigmenten worden geproduceerd door een reactie tussen ijzerzoutoplossingen met een alkalische oplossing. Dit veroorzaakt een chemische reactie waarbij zwart ijzer(II)oxide (FeO) wordt gevormd, dat vervolgens kan oxideren tot magnetiet (Fe3O4).
Nigrosine is een synthetische kleurstof en behoort tot de groep azo-kleurstoffen, waarvan de tint zwart tot donkerblauw is, en een goede lichtechtheid heeft. Deze synthetische kleurstoffen worden gebruikt in verschillende industrieën, waaronder de schilderkunst, textiel, voedingskleuring en drukinkt. Nigrosine ontstaat door de oxidatie van aniline of benzeenamine. Aniline werd in 1826 voor het eerst geïsoleerd uit de indigoplant. Een methode om aniline uit teer te produceren werd in 1855 ontdekt en een jaar later op industriële schaal geproduceerd. Sinds 1897 werd aniline door de Badische Anilin- und Soda-Fabrik (BASF) gebruikt voor de synthetische productie van de kleurstof indigo.
Vantablack (Vertically Aligned NanoTube Arrays) bestaat uit een woud van nanobuisjes (microscopisch kleine buisjes van koolstof), staand op een oppervlak, die 99.96 % licht absorberen. Een vierkante centimeter bevat een biljoen nanobuisjes, terwijl toch meer dan 99% van het materiaal lege ruimte is. Wanneer het licht het oppervlak raakt, zal het gevangen raken en afgebogen worden tussen de structuur van de nanotubes, en bijna geheel worden geabsorbeerd. Het licht dat wel reflecteert, komt van de lichtpartikels die de toppen van de buisjes raken. Het oppervlak kan niet aangeraakt worden zonder de coating te beschadigen. Het is niet een kleur in strikte zin; het is eerder de totale afwezigheid van de reflectie van alle kleuren. Het zwart lijkt zwarter dan zwart; op een driedimensionaal oppervlak aangebracht, verdwijnt de vorm bijna in een tweedimensionaal silhouet. Sinds de uitvinding in 2014 door Surrey NanoSystems heeft dit materiaal aandacht gekregen van het Deep Space project van NASA maar ook van de kunstenaar Anish Kapoor, die de licentie voor de exclusieve gebruikersrechten verkreeg. In 1992 deed Kapoor al onderzoek naar de optische illusie van een zwart gat, zoals zijn werk Descent into Limbo in De Pont Museum, waarvoor hij toen een donkerblauw pigment gebruikte. Het originele Vantablack is niet te koop; wel zijn er varianten beschikbaar die vergelijkbare visuele effecten bieden.
Tot slot
Sommige auteurs die de eigenschappen van kleurpigmenten beschrijven, vinden dat, in tegenstelling tot de oude meesters, kunstenaars tegenwoordig over weinig materiaalkennis beschikken. De ontwikkelingen gaan snel, maar kunstenaars zijn nu in staat om direct de kennis over het product waarmee zij willen werken te onderzoeken.
Dit artikel verscheen eerder in kM #128 licht & donker (p6-9). Nooit een editie van kM missen? Neem nu een abonnement!
Foto’s
1 Robert Fludd, Utriusque Cosmi Maioris scilicet et Minoris metaphysica physica atque technical historia, 1617 (2 delen).
2 Anish Kapoor, Descent into limbo,1992, fiberglas, acrylmedium en pigment, afmetingen variabel. Collectie De Pont Museum.
3 Kazimir Malevich, Zwart Vierkant, 1913, olieverf op linnen, 79,5 x 79,5, Tretyakov Gallery, Moskou.
4 Esther Tielemans, (links) Silent Era, 2012, acrylverf en epoxy op multiplex; 192 x 217 x 138 cm, (rechts) Studiomuur, 2012, acrylverf op gipsplaat, 195 cm x 315 cm.