Twee recent verworven kunstenaarsboeken voor de Rijksmuseum Research Library
Alex Alsemgeest, conservator Bibliotheek collecties
Kleur is een onderwerp dat op veel verschillende manieren terugkomt in de collecties van de Rijksmuseum Research Library en wat dus ook met enige regelmaat aandacht krijgt op deze blog. Kleur speelt een rol in boeken over symboliek, emotie, stijl, compositie, in theoretische werken, maar ook in de literatuur over technische aspecten. Zo zijn er boeken met recepten voor het maken van kleuren, er zijn stalen- en monsterboeken, en boeken over de praktische toepasbaarheid van kleuren. In de afgelopen jaren zijn er tevens een aantal kunstenaarsboeken waarin kleur een belangrijke rol speelt aan de collectie toegevoegd. Hoe kunstenaarsboeken aansluiten bij de bestaande collectie en er tegelijkertijd op reflecteren, is onderwerp van deze blogpost.
Kleurentheorie en Kleurkaarten
In de omvangrijke theorie over kleur- en kleurgebruik worden in de vroegmoderne tijd voorzichtig methodes onderzocht om kleuren te systematiseren. Er zijn in onze eigen collectie enkele vroege voorbeelden te vinden, zoals Le blason des couleurs en armes, een handboek voor het beschilderen van wapenschilden dat in de late vijftiende en vroege zestiende eeuw tientallen keren is gedrukt. Het oogt allemaal nog heel eenvoudig, en het is bedacht voor een heel specifiek doel, maar visueel vormt het een voorafschaduwing van de kleurstalen die we vandaag de dag bij de bouwmarkt op de verfafdeling zien staan.
In de zeventiende eeuw zijn er meer omvangrijke pogingen om kleur in grote systemen onder te brengen. We kennen, om maar eens een aantal voorbeelden te noemen, het Mayerne Manuscript (Ms. Sloane 2052 in de British Library) waarin Théodore Turquet de Mayerne onderzoek doet naar pigmenten, de kleurenkaart die Richard Waller in 1686 voor de Royal Society publiceerde en het handschrift Klaer lightende spiegel der verfkonst van de verder volslagen onbekende A. Boogert dat enkele jaren geleden in een Frans streekarchief is opgedoken, en waarvan inmiddels al een facsimile is gemaakt.
Goethe en Vanderpoel
Als je weet dat een overzichtswerk als A cultural history of color maar liefst zes lijvige delen beslaat, dan is het hier niet de plaats om een alomvattend overzicht van kleur, of zelfs maar van het deelgebied kleurtheorie te geven. Twee namen moeten we er echter toch even uitlichten, omdat de nieuwverworven kunstenaarsboeken die we hieronder bespreken daar speciaal op reflecteren.
Allereest Johann Wolfgang Goethe, die in 1810 het werk Zur Farbenlehre uitbracht. De Rijksmuseum Research Library verwierf enkele jaren geleden een prachtige uitgave uit 1812. Anders dan Newton en de meeste andere fysici was Goethe niet zo zeer geïnteresseerd in kleur als een natuurkundig fenomeen, maar als iets dat kon worden waargenomen en ervaren. Goethe bedacht een cirkeldiagram waarin de drie primaire kleuren rood, blauw en geel worden afgewisseld met de drie secundaire kleuren oranje, violet en groen. Rood neemt de bovenste plaats in de cirkel in, en groen de onderste. De halve cirkel van groen, via geel naar rood staat bekend als de positieve kant. De andere helft als de negatieve zijde. Vervolgens koppelde hij termen als krachtig, zacht en stralend aan de verschillende plaatsen in de cirkel. Wetenschappelijk heeft zijn werk geen standgehouden, maar Goethe was wel in staat om nauwkeurig te beschrijven hoe kleur wordt ervaren en op welke manieren kleuren zich tot elkaar verhouden. De blijvende waarde van Zur Farbenlehre is dan ook artistiek, filosofisch en poëtisch, en dat is precies wat de hedendaagse Amerikaanse boekmaker Russell Maret als basis heeft gebruikt voor zijn boek Colored Objects.
Uit de rij kleurentheoretici die de negentiende en de twintigste eeuw heeft voortgebracht, is de naam Emily Noyes Vanderpoel (1842-1939) waarschijnlijk een stuk minder bekend. In 1902 publiceerde ze op 59-jarige leeftijd het boek Color Problems (facsimlie 2018). Het was een kleurentheorie die was bedoeld als praktische gids voor bijvoorbeeld bloemisten en kleermakers, een introductie in de harmonie der kleuren voor degenen die géén formele kunstopleiding hadden doorlopen. Haar werk vormde mede de inspiratie voor het boek Occupied by Colour van het duo Barbara Hodgson en Claudia Cohen.
Colored Objects
Russell Maret is een boekkunstenaar en typograaf uit New York, die eerder onder meer breed erkenning kreeg voor zijn interpretatie van Euclides’ geometrie (Interstices & Intersections or, An Autodidact Comprehends a Cube, 2014). In een van zijn meest recente boeken (Colored objects, 2022-2023) buigt Maret zich over de kleurentheorie van Goethe. De tekst van het werk bestaat uit één in het Engels vertaald hoofdstuk uit Zur Farbenlehre. In plaats van het boek te illustreren in een diagrammatische stijl, kiest Maret ervoor om zo dicht mogelijk bij de ervaring te blijven die Goethe beschrijft.
Het is allereerst van belang om de snelheid van het lezen te vertragen, omdat bepaalde experimenten die Goethe beschrijft tijd kosten. Maret heeft de tekst daarom gezet uit de door hemzelf ontworpen ‘Rapid stencil’, een lettertype dat uitsluitend bestaat uit hoofdletters. Het lezen gaat daardoor automatisch iets langzamer, terwijl de kapitalen ook goed samengaan met de bombast in Goethe’s taal. De letter is bovendien meerkleurig, terwijl het boek ook nog een ingevoegd kartonnen brilletje met gekleurde glazen bevat. De interpretatie van Maret speelt dus net als de oorspronkelijke theorie van Goethe heel erg in op de ervaring van de kijker. De paradox is dat we op de Studiezaal die ervaring nu juist niet ondersteunen, omdat het absoluut niet de bedoeling is dat bezoekers het brilletje uit het boek halen en op hun neus zetten om het boek ten volle te kunnen ervaren.
Occupied by Colour
Een ander kunstenaarsboek dat recent is verworven door de bibliotheek, is Occupied by Colour van Barbara Hodgson en Claudia Cohen. Tussen 2007 en 2019 brachten zij hun werk uit bij ‘Heavenly Monkey’, de private press van Rollin Milroy. De eerste vrucht van hun samenwerking was The Temperamental Rose (2007), een diepgravende reflectie op kleurensystemen en kleurtheorie. Hodgson en Cohen lieten zich inspireren door onder meer de bekende werken over kleuren van Johann Wolfgang von Goethe en M.-E. Chevreul. Ze kopieerden kleurenwielen naar achttiende en negentiende-eeuwse voorbeelden en bedachten zelf nieuwe manieren om kleuren schematisch weer te geven in boeken.
De Rijksmuseum Research Library heeft recent de toegift op “The Temperamental Rose” uit 2008 met ondertitel ‘An experiment with light’ kunnen verwerven. Deze is opgebouwd uit vier katernen met kleurstalen, die respectievelijk 1 jaar, 9, 6 en 3 maanden aan licht blootgesteld kunnen worden, waarmee de invloed van daglicht op kleur gemeten kan worden. Deze toegift is verder nergens in Europa in een publieke instelling aanwezig.
Het werk “Occupied by Colour: Putting the Palette to Work” uit 2012 is een volgende stap in het onderzoek van Hodgson en Cohen naar kleur, en daarbij leunen ze onder meer op de praktische aspecten van kleur zoals beschreven in het werk van Emily Noyes Vanderpoel. Zo geven Hodgson en Cohen bij de kleurrijke aspecten van zestien beroepen, waaronder een illuminator van handschriften, een architect, een botanicus, een drukker, een textielverver en een scheikundige, een korte essayistische toelichting en een visuele en tactiele interpretatie van het maakproces. Zo bevat het boek zijden draden die geverfd zijn met pigmenten gewonnen uit geplette insecten tot een interpretatie van Le Corbusier’s kleurenwaaier. Het toont de honderden uren handwerk die er in ieder afzonderlijk exemplaar zijn gestoken, en verklaart deels ook waarom de oplage van hun werk over het algemeen niet meer dan dertig exemplaren betreft.
Hodgson en Cohen gaven aan dat de oorspronkelijke lijst liefst 41 beroepen bevatte, maar dat zij keuzes moesten maken. Werken met glas bleek in dit boek te breekbaar, het maken van pigment bleek zo’n groot onderwerp dat het later een geheel eigen boek zou krijgen, en de prehistorische grottekenaar, die volgens Hodgson en Cohen zeker een plaats had verdiend in het verhaal over kleur, hebben zij er naar eigen zeggen met enige tegenzin uitgelaten.
Genoemde aanwinsten
Russell Maret, Colored objects. Johann Wolfgang von Goethe ; translated by Charles Lock Eastlake ; interpreted by Russell Maret in multi-chromatic letterpress, set in his new ‘Rapid’ type, and printed by him and Sarah Moody on a variety of papers, during the fourth Covid winter. New York, NY: Russell Maret, 2022-2023.
Issued in an orange and yellow acrylic slipcase. Rijksmuseum copy is number 63/75. Rijksmuseum Research Library, 321 J 25. Inv. no. BI-2023-3456.
Barbara Hodgson and Claudia Cohen, Occupied by Colour: Putting the Palette to Work. Heavenly Monkey Editions, [Vancouver, British Columbia], 2012. 41 pages : color illustrations ; 22 cm in box 27 x 20 x 4 cm.
Essays on the role of color in 17 occupations, illustrated with original and facsimile color charts, palettes, and sample cards Issued in a clamshell box with a prism, a multicolored ribbon, a Calco Chemical Company Calcogene dye sample card, a Courtaulds Ltd. dye-test thread card, and a pamphlet titled “Hair” containing hair samples “This book was designed and set in Monotype Fournier by Barbara Hodgson. Rollin Milroy at Heavenly Monkey printed it damp on Arches paper. All hand colouring and other embellishments were done by the authors, using watercolour or gouache paints from artists’ colourmen or from ground and prepared raw pigments. Claudia Cohen bound each copy in her Seattle studio. The edition is 30 numbered and five A.P. copies, each signed by the two authors”–Colophon
Rijksmuseum copy is number 16. Rijksmuseum Research Library, standplaats in bewerking. Inv no. BI-2024-1584.
Verder lezen
A cultural history of color / edited by David Wharton, Carole P. Biggam, Kirsten Wolf, Amy Buono, Sven Dupré, Alexandra Loske, Anders Steinvall & Sarah Street. London, UK ; New York, NY, USA : Bloomsbury Academic, 2021. 6 vols.