1. Rosemund Purcell
HARALD SCHOLE - De tentoonstelling Surreal Science is uitzonderlijk. De Italiaanse kunstenaar Salvatore Arancio brengt historische wetenschappelijke objecten tot leven. Tijdens een bezoek aan Teylers verneemt kM wanneer en uit welk materiaal de objecten in deze tentoonstelling zijn vervaardigd.
Al voor de coronaperikelen waren door voormalige directeur van Teylers, Marjan Scharloo, contacten gelegd met verzamelaar George (Joris) Loudon (1942). Kunstenaar Salvatore Arancio (1974) kreeg van Loudon toestemming om uit zijn collectie een tentoonstelling samen te stellen. In de Whitechapel Gallery in Londen vond eind 2018 de eerste presentatie plaats. De kunstenaar werd uitgenodigd om de verzameling vanuit zijn eigen perspectief te belichten. Hij combineerde zijn werk met een keuze uit de verzameling van Loudon. In Haarlem doet hij de presentatie dunnetjes over. Enkele voorwerpen kwamen door douanebeperkingen na Brexit niet de Britse grens over. Een prachtige beschilderde ivoren banaan uit Japan en verschillende vloeistofpreparaten bleven helaas in Londen achter. Eulàlia Gassó Miracle, conservator wetenschappelijke collecties, licht een aantal voorwerpen uit de tentoonstelling toe.
Hout
De Japanse botanische panelen uit 1878 geven in materiaal, tekst en beeld de kenmerken van twee bomen weer, respectievelijk de Papiermoerbei en de Sapium. Toen de Universiteit van Tokyo in 1877 werd opgericht, veranderde een medische kruidentuin in een botanische tuin, beter bekend als de Koishikawa Botanical Garden, een onderdeel van de School van Wetenschap. Kato Chikusai (1818-1886) kantoormanager en schilder legde de flora van de botanische tuin in tekeningen vast. Hij perfectioneerde zijn schilderkunst, werd één van belangrijkste botanische schilders en bedacht een manier om alle eigenschappen van een boom in één document vast te leggen. Het hout waarop de afbeelding is geschilderd en de omkadering van takken zijn afkomstig van dezelfde boom. De afbeelding toont in kleur de belangrijkste karakteristieken van de boom: het blad, de bloesem en de vrucht. De jaarringen van de takken geven de ouderdom aan. De gestileerde wijze, zonder schaduw, en de zorgvuldige compositie van de onderdelen verraden de herkomst. Bijzonder aan deze panelen is ook de combinatie van de nomenclatuur in Japanse tekens en in het Latijn. Kennis en wetenschap uit West en Oost zijn verenigd. De Loudon-collectie bevat negen panelen. Op dit moment zijn er nog 220 van dergelijke panelen bekend.1 De objecten zijn bij de verzamelaar in een geklimatiseerde ruimte opgeslagen. Houten objecten gaan ter bestrijding van ongedierte zoals houtworm bij een museale presentatie twee weken in een vriezer op min dertig graden. De oude methode van vergassing kan het oppervlak aantasten en kan mogelijk ook nadelige medische effecten bij medewerkers opleveren. Om die redenen wordt vergassing nergens meer toegepast.
2. Rosemund Purcell
3. Rosemund Purcell
Glas
Voor het onderwijs op Britse middelbare scholen werden in de negentiende eeuw glazen exemplaren van flora en fauna gebruikt. Voor replica’s van dieren en planten zocht ook de universiteit van Harvard haar toevlucht in glas. De Blaschka’s, gevestigd in Dresden, waren de leveranciers, gespecialiseerd in zeedieren met tentakels zoals kwallen en het Portugese oorlogsschip. De Blaschka-modellen werden in eerste instantie in het Natuurhistorisch Museum in Dresden gebruikt. De Blaschka’s hadden roem verkregen door hun verfijnde ornamenten, servies, juwelen, glazen ogen en natuurhistorische objecten. Hun vakmanschap is generatie op generatie opgebouwd. Ongewervelde dieren zoals slakken en kwallen zijn uiterst lastig te conserveren. Als nauwkeurige replica in glas werd het mogelijk om deze dieren alsnog tentoon te stellen. Om vissen te bestuderen, richtte Leopold Blaschka (1822-1896) een zeeaquarium in. Ter voorbereiding van de glazen objecten maakte hij pentekeningen van de dieren die hij in glas wilde uitvoeren en besteedde veel aandacht aan de details. Samen met zijn zoon Rudolf (1857-1939) produceerde hij 4.300 glasmodellen die 780 plantensoorten vertegenwoordigen. De Blaschka’s gebruikten een mengsel van helder en gekleurd glas, soms ondersteund met draad, om hun modellen te vervaardigen Veel stukken werden door Rudolf daarna nog beschilderd. Het werk is technisch subliem en ongekend gedetailleerd. Helaas namen ze de geheimen van hun vak mee in het graf. De onbetaalbare fragiele resultaten zijn nog te bewonderen. Glass Flowers is één van de beroemdste schatten van Harvard University. Het Portugees oorlogsschip is in Haarlem te bewonderen en is het bestuderen met vergrootglas waard. Ook zijn van de Blaschka’s naaktslakken en slakken met een echt huisje en het lichaam van glas te zien.
Papier-maché & gips
In een hallucinerend licht, staan centraal in de tentoonstelling, de bloemen van papiermaché van Robert Brendel (1821-1898). Papier-maché is lichter en goedkoper dan gips. Het werd populair omdat wasmodellen door warmte zacht werden en door studenten niet herhaaldelijk ‘gehanteerd’ (in- en uit elkaar gehaald) konden worden. Een pluspunt van objecten van gips, en later plastic, is de reproduceerbaarheid doordat het object in een herbruikbare mal wordt afgegoten. Van Louis Auzoux (1797-1880), een Franse arts en anatoom, is in de tentoonstelling een kalkoenmodel en een slangenkop opgenomen. Hij werd wereldberoemd door de uitzonderlijke kwaliteit van zijn papier-maché modellen.
Was
Uit Italië komt de traditie om relikwieën van heiligen, zoals botten, te versieren en te vervolmaken met gezichten van bijenwas. De pathologische modellen van Adolf Ziegler (1892-1959) kunnen gezien worden als een wetenschappelijk vervolg. De studio van Ziegler produceerde voor universitair onderzoek modellen van embryo’s. Een preparaat van een embryo werd in zeer dunne plakjes gesneden, vervolgens projecteerde een modelleur die vormen op een dunne laag was en sneed de afbeelding uit. Het totaal van alle gestapelde waslaagjes, vormde een driedimensionaal model. De tentoonstelling Surreal Science toont ook wasmodellen van vruchten met ziektes, van een luis en een menselijke hand. Eigenlijk zeer vergelijkbaar met de opbouw door een 3D printer.
Publicatie
Het boek Object Lessons. The Visualisation of Ninetheeth Century Life Sciences’, waarin alle objecten uit de collectie Loudon zijn beschreven en gefotografeerd, is te koop in de museumwinkel.
Foto’s
1 Leopold (1822-1895) en Rudolf (1857-1939) Blaschka, glazen model van Physalia physalis: een Portugees Oorlogsschip-kwal, ca. 1877, Duitsland, 14 x 8 x 8 cm. Collectie Joris Loudon.
2 Modellen van paddenstoelen in fluweel en papiermaché, eind 19de eeuw, Frankrijk. Collectie Joris Loudon.
3 Kato Chikusai, twee van de negen botanische schilderingen op houten panelen, links: Papiermoerbei (Broussonetia papyrifera); rechts: Sapium (Sapium japonicum), Tokyo, circa 1878, elk paneel is 34 x 22 x 3 cm. Collectie Joris Loudon.
Noten 1
Meer over houtmonsterverzamelingen: https://www.atlasobscura.com/ articles/xylothek
Dit artikel verscheen eerder in kM 126 (p.50-52) Kunst & Wetenschap, geschreven door Harald Schole. Wil je dit hele artikel nummer lezen, kijk dan hier! Of neem een abonnement.